قرآن کریم به عنوان یک متن تاریخی نازل نشده است.لیکن اطلاعات مهم و متنوعی از سرگذشت‏های‏ پیشینیان و نیز حوادث مهم دوران رسالت را دربردارد که در مجموع می‏تواند به عنوان منبع بسیاری‏ از وقایع تاریخی مورد توجه محققان قرار گیرد.با مطالعه سرگذشت‏های تاریخی قرآن می‏توان به روش‏ ویژه‏ای از سوی قرآن در طرح وقایع تاریخی پی برد.اهم محورهای این روش،در نقل گزینشی حوادث‏ و رخدادها،توأم بودن علم تاریخ و فلسفه تاریخ،و نیز مدار و محور خاص تاریخ از نظر قرآن،قابل‏ مشاهده است.

علم تاریخ،فلسفه تاریخ،وقایع و سرگذشت،افراد،اقوام،اماکن،زمان،عناصر غیب‏ تمدن‏ها.

جهت آشنایی با روش قرآن در طرح وقایع تاریخی توجه به مقدمات زیر ضروری است:

اگر در این موضوع مناقشه‏ای نباشد که تاریخ علم به وقایع و سرگذشت‏های اقوام و ملل و تمدن‏ها طی قرون و اعصار بوده،لذا عناصر اصلی تاریخ را انسان و زمان تشکیل می‏دهد،آن‏ وقت می‏توان گفت که قرآن مالامال از اطلاعات تاریخی است.چرا که در مورد اقوام و ملل‏ متعددی از گذشته‏های دور تاریخی تا عصر پیامبر(ص)سخن می‏گوید،بدون آن‏که بتوان آن‏ را یک تاریخ رسمی به شمار آورد.نیز اگر بتوان پذیرفت که فلسفه تاریخ علم به چرایی وقوع‏ سرگذشت‏ها و تبیین علل رخدادهای تاریخی است،آن‏گاه این حقیقت به صراحت به دست‏ می‏آید که قرآن کریم قبل از آن‏که بخواهد ناقل مطالب تاریخی باشد،بیشتر درباره راز و رمز تحولات در زندگانی بشر و علل وقوع رخدادها اطلاعاتی به دست داده و داوری می‏نماید.به‏ طوری که رد پای فلسفه تاریخ به مراتب پررنگ‏تر از علم تاریخ در قرآن،نمایان است.

نماد تاریخ در قرآن بسیار پررنگ است و در یک نگاه ابتدایی محورهای زیر را می‏توان برای آن‏ برشمرد.

در قرآن کریم متجاوز از صد اسم خاص وارد شده که از این رقم بیشترین تعداد از آن پیامبرانی‏ است که قرآن در مورد آنان ماجرایی-به اجمال یا تفصیل-بیان کرده است.شمار این پیامبران‏ 25 نفر است که عبارتند از حضرات:آدم،نوح،ادریس،ابراهیم،اسماعیل،اسحاق،یعقوب، یوسف،لوط،هود،صالح،شعیب،موسی،هارون،داود،سلیمان،ایوب،ذو الکفل،یونس، الیاس،الیسع،زکریا،یحیی،عیسی،و حضرت محمد(ص)(رک:سیوطی،3/67-77). علاوه بر پیامبران قرآن از افراد صالح و غیرصالح متعددی یاد کرده که هریک محور حادثه‏ای‏ بوده‏اند و از جمله آنان می‏توان از لقمان،طالوت،ذو القرنین،مریم،نیز قارون،هامان،ابو لهب، فرعون،آذر،نام برد.ضمن آنکه افراد بسیاری در قرآن وجود دارند که قرآن بدون آن‏که نام آنها را ببرد،به طرح شخصیت و سرگذشت‏های آنان پرداخته است.از جمله آنان فرزندان آدم، برادران یوسف،همسر فرعون،ملکه سبا،همسران نوح و لوط،عزیز مصر و همسر او،نمرود، خضر و بلعم باعورا می‏باشند که برخی از دانشمندان در تحقیقات خود با عنوان:«فی المبهمات» به تعیین دقیق اسامی آنان پرداخته‏اند(از جمله رک:سیوطی،3/93-118؛زرکشی،1/155: علم المبهمات).

فراتر از اشخاص،قرآن به طرح سرگذشت‏های اقوام متعدد بشری پرداخته است که از جمله‏ می‏توان به سرگذشت‏های هریک از اقوام عاد،ثمود،رسّایکه،تبّع،مدین،لوط،یهود،نصاری‏ (بنی‏اسرائیل)،مجوس،صابئین و نیز اصحاب فیل اشاره کرد(ر ک:قرآن در سوره‏های گوناگون‏ مکی به ویژه سوره‏های هود،الأعراف و الحج،17؛الفجر،6-10؛ق 12-14).

در قرآن از اماکن متعددی سخن به میان آمده که هرکدام محل زیست و نشو و نمای اقوام و مللی در پهنای تاریخ بوده‏اند،از مهمترین این اماکن می‏توان از بابل،طور سینین یا سینا،مصر، مملکت سبا،احقاف،روم،مکه به ویژه مسجد الحرام و یثرب اشاره کرد(سیوطی،3/85-86: اسماء البلاد و الأمکنه).

قرآن کریم گذشته بشر را گذشته‏ای پر قدرت همراه با امکانات وسیع معرفی کرده در این خصوص‏ می‏فرماید:
ألم یروا کم أهلکنا من قبلهم مّن قرن مّکّنّاهم فی الأرض ما لم نمکّن لکم و أرسلنا السّماء علیهم مّدرارا و جعلنا الأنهار تجری من تحتهم فأهلکناهم بذنوبهم و أنشأنا من بعدهم قرنا آخرین
(الانعام،6).یعنی:آیا ندیده‏ای که بسیار مردمی را که پیش از آنان بوده‏اند که هلاک‏ کردیم؟مردمی که به آنان در زمین توانایی‏هایی داده بودیم که به شما آن توانایی‏ها و امکانات‏ را نداده‏ایم.
قرآن به عنوان نمونه از تمدن‏های قوم عاد،ثمود و فرعون در سوره فجر یاد کرده(همان،6-10) و در جای دیگر از تمدن و نعمت‏هایی که در مملکت سبأ وجود داشته(سبأ 15-18)سخن می‏گوید.نیز آن‏جا که درباره تمدن سلیمانی بحث می‏کند،حضرت سلیمان را صاحب سلطنت‏ و امکاناتی معرفی می‏کند که نظیر آن تا به امروز ظاهر نشده است(ص.35)چرا که قاطبه جن‏ و انس به عنوان عوامل کاری و خدماتی در اختیار سلیمان بوده و در پی‏ریزی سلطنت حضرت‏ سلیمان به ایفای نقش پرداختند(سبأ،12 و 13؛ص،37 و 38؛الأنبیاء،82).
أولم یسیروا فی‏ الأرض فینظروا کیف کان عاقبة الّذین من قبلهم کانوا أشدّ منهم قوّة و أثاروا الأرض و عمروها أکثر ممّا عمروها و جاءتهم رسلهم بالبیّنات فما کان اللّه لیظلمهم و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
(الروم، 9).یعنی:آیا اینان در زمین سیر و سفر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنان می‏زیستند، چه شد؟آن امت‏ها بسی نیرومندتر از آنان بودند و زمین را برای آبادانی و زراعت کندوکاو می‏کردند و بیشتر از آن‏چه این مردم آن راآباد کردند به عمران و آبادی آن دست زدند....

از نظر قرآن،عوامل و عناصر پیش‏برنده وقایع تاریخی،محدود به عناصر انسانی نیست.بلکه‏ در کنار انسان از عوامل دیگری یاد شده که آنان در شکل‏گیری رخدادهای تاریخی نقش‏ انکارناپذیر داشته‏اند.جدا از ذات بی‏همتای پروردگار که رأس اسباب و علل قرار دارد،قرآن‏ از حضور فعال فرشتگان و جنیان به‏طور عام و از برخی از مصادیق آنها مانند:هاروت و ماروت، جبرئیل،میکائیل،ملک الموت،وزیر سلیمان(آصف بن برخیا)و ابلیس به‏طور خاص یاد کرده و نقش آنان را در تحولات تاریخی کم و بیش روشن می‏سازد.به عنوان نمونه می‏توان از نزول فرشتگان عذاب در زمان حضرت لوط و نقش آنان در از بین بردن قوم لوط سخن به میان‏ آورد(الحجر،57-60؛الذاریات،31-34).چنان‏که حضور طائفه جن و همکاری آنان در شکل‏گیری تمدن و قدرت سلیمانی یاد کردنی است(سبأ،12 و 13؛الأنبیاء،82؛ص،37 و 38).

قرآن کریم در طرح وقایع تاریخی روش ویژه‏ای دارد که از جهات مختلف با تاریخ‏نگاری بشری‏ تفاوت دارد.این تفاوت را می‏توان در جهات زیر ملاحظه کرد:

در تاریخ‏نگاری بشری،تاریخ برای مورخ موضوعیتی مهم و مستقل دارد.به همین دلیل مورخ‏ نهایت اهتمام را در به دست آوردن اطلاعات تاریخی و حفظ و ضبط آن مصروف می‏دارد.اما ضبط اطلاعات تاریخی از نظر قرآن موضوعیت ابتدایی نداشته،بکه تابع حکمت‏هایی است‏ که اهم آن،هدایت انسان و آشنا ساختن او به قوانین و سنت‏هایی است که بر تحولات اجتماعی‏ حاکمیت دارد.به این دلیل که حجم اطلاعات تاریخی در قرآن،نسبت به حجم اطلاعات‏ تاریخی که توسط مور خان شناسایی و ثبت شده،حجم نسبتا محدودی است.با این وجود همین اطلاعات محدود وافی به مقصود قرآن در طرح وقایع تاریخی است.

آن‏چه در تاریخ‏های بشری مدار و محور وقایع را تشکیل داده و در واقع روند تاریخ را به پیش‏ می‏برد،اشخاص و شخصیت‏های مؤثر از تبار شاهان،فرماندهان و سلسله‏های حکومتی است‏ که به نحوی با قدرت سیاسی ارتباط داشته‏اند.اما در قرآن کریم عنایت چندانی به عوامل مذکور نبوده،بلکه مدار و محور تاریخ را در درجه نخست پیامبران الهی و افراد صالح تشکیل می‏دهند. به همین دلیل تاریخ در قرآن،بین اتفاقات آفرینش حضرت آدم تا ظهور حضرت پیامبر(ص) دور می‏زند که هر دو از پیامبران الهی بوده‏اند.اگر در قرآن به مناسبتی از گردنکشان و عناصر ناصالح مانند فرعون،نمرود،هامان،قارون،ابو لهب و...سخن به میان آمده:این افراد خود ارزشی جهت ذکر نداشته‏اند،بلکه از آنجا که اشخاص یادشده در ارتباط با پیامبران بوده و با آنها تقابل پیدا کرده‏اند،قرآن به ذکر نام و نشان و نیز خصوصیات استکباری آن‏ها مبادرت کرده‏ است(از جمله ر ک:القصص،6 و 76؛غافر،24 و 36؛المسد،1؛البقره،258)وگرنه قرآن‏ به هیچ وجه ترجمان اشخاص منفی و روایت‏گر فتوح آنان نمی‏باشد.

اطلاعات قرآن از حوادث تاریخی گرچه کم و نسبتا محدود اما درست و مطابق با واقع است. از این جهت در قرآن حادثه دروغین و به اصطلاح قرآن افترایی وجود ندارد(یوسف،111).چرا که این اطلاعات از مجرای وحی نازل شده(هود،49؛یوسف،3)و حقایق مبتنی بر وحی مشمول غث و سمین نمی‏باشد.در صورتی که تاریخ‏های بشری که بر پایه اطلاعات و تحقیقات‏ مور خان ساماندهی شده آکنده از وقایع جعلی و ظنی بوده و جز کلیات آن‏ها و یا اخبار متواتر آن‏ها،قابل اعتماد نیست.اضافه بر این مطلب،زبان قرآن در طرح وقایع تاریخی زبان نمادین‏ و سمبلیک نیز نمی‏باشد.لذا وقتی قرآن از خلقت آدم و سجده فرشتگان بر او و تحذیر آدم از نزدیک شدن به شجره ممنوعه سخن می‏گوید،این‏ها همه وقایعی است که در ظرف زمان خود واقع شده است.همچنین است ماجراهای مربوط به عصای حضرت موسی(ع)،افتادن ابراهیم‏ (ع)به آتش و زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی(ع)و به‏طور کلی وقایعی از پیامبران‏ که از سنخ خوادث خارق العاده به شمار رفته و با علل مادی قابل توجه نیست،بنابر این سمبلیک‏ فرض کردن وقایع یادشده جز نفی معجزاتی که در بطن این وقایع وجود دارد،نتیجه‏ای دربر نخواهد داشت(برای تفصیل بیشتر ر ک:معارف،26 و 269).

قرآن کریم در نقل حوادث تاریخی به انتخاب و نوعی گزینش دست یازیده است.مرتبه‏ای از این گزینش،به انتخاب مدار و محور تاریخ ارتباط دارد که ذکر آن گذشت.لذا در قرآن سرگذشت‏ اقوام و سلسله‏های،تاریخی-تا جایی که به پیامبران و صالحان ارتباط مستقیم ندارد-وارد نشده است.حتی در حوزه پیامبران نیز قرآن متکفل بیان سرگذشت همه آنان نبوده بلکه در این‏ خصوص می‏فرماید:
و رسلا قد قصصناهم علیک من قبل و رسلا لم نقصصهم علیک و کلّم اللّه‏ موسی تکلیما
(النساء،164).یعنی:و پیامبرانی که سرگذشت آن‏ها را پیش از این برای تو بازگفته‏ ایم؛و پیامبرانی(هستند)که سرگذشت آنان را بیان نکردیم.قبلا گذشت که در قرآن نام و نشان‏ 25 پیامبر بیشتر وارد نشده و اطلاعات قرآن درباره برخی از این عده نسبتا محدود است.دلیل‏ این موضوع چنان‏که خواهد آمد به مصلحت‏سنجی ویژه قرآن در راستای هدایت انسان باز می‏گردد که قرآن در حدی که برای هدایت انسان لازم بوده به طرح وقایع تاریخی آن هم از سرگذشت‏های پیامبران امت‏های آنها یاد کرده است.

موضوع دیگر در همین خصوص به نقل برشی و گزینشی حوادث در قرآن بازمی‏گردد.در تاریخ‏های بشری،نظام تاریخ‏نگاری به شکل پیوسته و از نظر ترتیب زمان حوادث،جنبه طولی‏ دارد.یعنی ترتیب سلسله‏های تاریخی در یک مقطع زمانی،از جهت تقدم و تأخر،ترتیبی معین‏ بوده و از نظم طولی زمانی تبعیت می‏کند.چنان‏که همین نظام در داستان‏نویسی بشری نیز رعایت می‏شود.اما در شیوه داستان‏گویی قرآن و به تبع آن تاریخ‏نگاری این کتاب،نظم ویژه‏ای‏ وجود ندارد،غیر از سوره یوسف که در آن روایت پیوسته‏ای از زندگانی یوسف(ع)را به ترتیب‏ توالی زمان دربردارد،در مورد سایر پیامبران و قطعه‏های تاریخی سرگذشت آنان،به شکل‏ عجیبی پراکندگی و تکرار به چشم می‏خورد.به گفته یکی از محققان:«برخورد قرآن با حوادث‏ و زمان‏های گذشته برخوردی انتخابی و گزینشی است یعنی این‏طور نیست که قرآن نسبت به‏ یک پیامبر یا یک قوم کلیه وقایع و اتفاقات را به تفصیل و با تمام جزئیات بیان کند.بلکه آنچه‏ را که می‏تواند حامل پیام دین دربردارنده یک موعظه و هدایت و دعوت و ارشاد باشد،بیان‏ می‏کند و در نقل یک واقعه هم آنچه که بیشتر به این هدف کمک کرده و از برجستگی خاصی‏ برخوردار است،مطرح می‏شود»(محدثی،158).
یکی از پیامبرانی که سرگذشت او و قومش در چند جای قرآن آمده و در هرجا-به تفصیل یا اجمال-قسمتی از سرگذشت او مورد بحث قرار گرفته،حضرت نوح(ع)است.علامه طباطبایی‏ در این خصوص می‏نویسد:«در چهل و اندی جای قرآن نام نوح برده شده و به‏طور اجمال یا تفصیل به قسمتی از داستان او اشاره شده است.ولی در هیچ یک از این موارد،قصه او را به‏طور کامل به شیوه داستان‏سرایی تاریخی که نسب و خاندان و تاریخ تولد و جای زندگی و نشو و نما و شغل و عمر و وفات و مدفن و سایر چیزهایی که به زندگی شخصی او بستگی داشته نیاورده‏ است.زیرا قرآن به عنوان یک کتاب تاریخ نازل نشده که تواریخ مردم را از نیک و بد برای ما باز گوید.بلکه قرآن هدایت است و موجبات سعادت و حق صریح را برای مردم تشریح و بیان می‏کند تا بدان عمل کنند و در زندگی دنیا و آخرتشان سعادتمند گردند و گاهی هم به گوشه‏ ای از داستان‏های انبیاء و امم اشاره می‏کند تا سنت خدا را بین بندگان خود روشن سازد و کسانی‏ که مشمول عنایت الهی شده ء توفیق کرامت او را یافته‏اند،از آن پند گیرند و برای دیگران نیز (1)-برخی از محققان از جمله سید قطب معتقدند که سبک قرآن در بیان گزینشی حوادث تاریخی بسیار متنوع بوده و از دقائق هنری‏ ویژه‏ای تبعیت می‏کند.اما چون این موضوع از بحث مقاله خارج است از بیان آن خودداری کرده و علاقمندان را به اثر قطب ارجاع می‏ دهیم(159-161؛نیز ر ک:معارف،271 و 278).
اتمام حجت شود»(10/247).علامه ضمنا معتقد است که سرگذشت حضرت نوح در سوره‏ های:اعراف،هود،مؤمنون،شعراء،قمر،نوح به تفصیل وارد شده و در بین این سوره‏ها مفصل‏ترین سرگذشت در سوره هود به چشم می‏خورد که 25 آیه(25-49)به آن اختصاص‏ یافته است(10/248).علامه سپس با استمداد از فرازهای قرآن درباره حضرت نوح(ع)و با تکیه بر اخبار موثق تاریخی تلاش کرده تاریخ منسجمی از زندگانی حضرت نوح(ع)را ارائه‏ دهد که این کار خود مقایسه‏ای عملی بین تاریخ‏نگاری قرآن با تاریخ‏نگاری بشری به شمار می‏رود(برای تفصیل بیشتر ر ک:طباطبایی،10/247-272،با عنوان:ابحاث حول قصة نوح‏ فی فصول و هی أبحاث قرآنیة و روائیة و تاریخیة و فلسفیة).

علم تاریخ و فلسفه به صورت توأمان ضمن سرگذشت‏های تاریخی قرآن وارد شده و این‏ دو در عرصه قرآن از هم جدایی‏ناپذیرند.به عبارت دیگر در مباحث تاریخی قرآن،تنها به نقل‏ وقایع بسنده نشده بلکه همه جا به علل وقوع رخدادها و وقایع تاریخی اشاره شده و از این طریق‏ سنت‏هایی در اختیار خوانندگان این وقایع قرار می‏گیرد.لذا در صورتی که در روایت‏گری قرآن، قومی دچار شکست و اضمحلال شده‏اند بلافاصله از عللی چون کفر اعتقادی آن قوم،تکذیب‏ آنان در مقابل پیامبران و رسولان،طغیانگری در مسیر اراده الهی،تلاش جهت افساد در زمین‏ و سرانجام بی‏اعتنایی به حدود و مقررات الهی سخن به میان آمده است.به عکس در صورتی‏ که قومی از نجات و رستگاری برخوردار شده‏اند به عوامل آن مانند:اعتقاد به خداوند عالم، تبعیت از فرامین پیامبران و گام نهادن در چهارچوب سنن و مقررات الهی اشاره شده است.به‏ طوری که بتوان به عنوان قاعده‏های کلی سنن زیر را در کل تاریخ حاکم دانست که:
و لو أن أهل‏ القری آمنو و اتّقوا لفتحنا علیهم برکات مّن السّماء و الأرض و لکن کذّبوا فأخذناهم بما کانوا یکسبون
(الأعراف،96).
یعنی:و اگر اهل شهرها و آبادی‏ها،ایمان می‏آوردند و تقوا پیشه می‏کردند،برکات آسمان و زمین را بر آن‏ها می‏گشودیم.ولی(آن‏ها حق را)تکذیب کردند،در نتیجه ما هم آن‏ها را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.
و نیز:
و إذا أردنا أن نهلک قریة أمرنا مترفیها ففسقوا فیها فحقّ علیها القول فدمّرناها تدمیرا
(الاسراء،16؛نیز ر ک:زمخشری،2/654؛طبرسی،6/626؛طباطبایی،3/6260) به این ترتیب نقل وقایع تاریخی در قرآن هدف‏دار شده و در جای‏جای بیان قرآن از حوادث‏ تاریخی این هدفداری مشهود است.آیات زیر گوشه اندکی از توأم بودن تاریخ و فلسفه در قرآن‏ را نشان می‏دهد:
و إلی مدین أخاهم شعیبا فقال یا قوم اعبدوا اللّه و ارجوا الیوم الآخر و لا تعثوا فی الأرض مفسدین؛ فکذّبوه فأخذتهم الرّجفه فأصبحوا فی دارهم جاثمین؛و عادا و ثمود و قد تّبیّن لکم مّن مّساکنهم‏ و زیّن لهم الشّیطان أعمالهم فصدّهم عن السّبیل و کانوا مستبصرین؛و قارون و فرعون و هامان و لقد جاءهم مّوسی بالبیّنات فاستکبروا فی الأرض و ما کانوا سابقین؛فکلاّ أخذنا بذنبه فمنهم مّن أرسلنا علیه حاصبا و منهم مّن أخذته الصّیحة و منهم مّن خسفنا به الأرض و منهم مّن أغرقنا و ما کان اللّه‏ لیظلمهم و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
(العنکبوت،36-40).یعنی:و ما به سوی مدین برادرشان‏ شعیب را فرستادیم؛او گفت:«ای قوم من خدا را بپرستید و به روز واپسین امیدوار باشید و در زمین فساد نکنید»ولی آن‏ها او را تکذیب کردند و به این سبب زلزله آنان را فراگرفت و بامدادان‏ در خانه‏های خود به رو درافتاده و مرده بودند.ما طایفه«عاد»و«ثمود»را نیز(هلاک کردیم) و مساکن(ویران‏شده)آنان برای شما آشکار است؛شیطان اعمالشان را برای آنان آراسته بود. ازاین‏رو آنان را از راه(خدا)بازداشت درحالی‏که بینا بودند.و«قارون»و«فرعون»و«هامان» را نیز هلاک کردیم؛موسی با دلایل روشن به سراغشان آمد.اما آنان در زمین برتری‏جویی کردند ولی نتوانستند بر خدا پیشی گیرند.ما هریک از آنان را به گناهشان گرفتیم.بر بعضی از آن‏ها طوفانی از سنگریزه فرستادیم و بعضی از آنان را صیحه آسمانی فروگرفت و بعضی دیگر را در زمین فرو بردیم و بعضی را غرق کردیم و خداوند هرگز به آن‏ها ستم نکرد،ولی آن‏ها خودشان‏ بر خود ستم کردند.

از نظر قرآن تاریخ گذشتگان آینه عبرت آیندگان است.عبرت از کلمه عبور گرفته شده و مفهوم‏ انتقال را دربردارد(انیس،2/580).یعنی از گذشته به حال و آینده سیر کردن.اما کسی می‏تواند از گذشته به حال و از حال به آینده به درستی انتقال پیدا کند که واقف بر سنت‏های قطعی باشد و تأمل در تاریخی که قرآن فراسوی بشر قرار می‏دهد،حامل چنین دست‏آوردی است.لذا قرآن‏ به عنوان هدف اصلی از نقل قصص تاریخی می‏فرماید:
لقد کان فی قصصهم عبرة لّأولی الألباب‏ ما کان حدیثا یفتری و لکن تصدیق الّذی بین یدیه و تفصیل کلّ شی‏ء و هدی و رحمة لّقوم یؤمنون
(یوسف،111).نیز پس از ذکر ماجرای درگیری موسی(ع)با فرعون می‏فرماید:
إنّ فی ذلک‏ لعبرة لّمن یخشی
(النازعات،26).
در نهج البلاغه نیز در این باره آمده است:«و بقی قصص اخبارهم فیکم عبرا للمعتبرین» (سید رضی،خطبه 234).
برای آن‏که عبرت‏گیری از حوادث تاریخی به حد اکثر خود رسد،قرآن از انسان می‏خواهد که‏ خود را در متن تحولات گذشته فرض کرده و حوادث و رخدادهای گذشته را نه با چشم سر بلکه‏ به دیده باطن بنگرد.لذا می‏فرماید:
ألم تر کیف فعل ربّک بعاد؛إرم ذات العماد؛الّتی لم یخلق‏ مثلها فی البلاد؛و ثمود الّذین جابوا الصّخر بالواد؛و فرعون ذی الأوتاد؛الّذین طغوا فی البلاد؛ فأکثروا فیها الفساد؛فصبّ ربّک سوط عذاب؛إنّ ربّک لبالمرصاد
(الفجر،6-14)و از آن بالاتر از انسان می‏خواهد به سیر و سفر در زمین پرداخته و عاقبت امت‏های هلاک‏شده را از نزدیک بنگرد.چه در این حالت انسان از وضعیت انفعالی خارج شده و به صورت فعال و پویا با تاریخ برخورد می‏کند که هرگز در مطالعه تاریخ مکتوب چنین نگرش و عبرتی حاصل‏ نمی‏شود.لذا به عنوان تشویق می‏فرماید:
«قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبة المکذبین»
(آل عمران، 137).یعنی:بی‏گمان پیش از شما نیز سنت‏هایی بوده و سپری شده است.پس در زمین بگردید و بنگرید که فرجام کسانی که آیات خدا را دروغ شمردند چگونه بوده است و به عنوان توبیخ‏ غافلان،خطاب می‏کند که:
أولم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان عاقبه الّذین من قبلهم‏ کانوا أشدّ منهم قوّة و أثاروا الأرض و عمروها أکثر ممّا عمروها و جاءتهم رسلهم بالبیّنات فما کان‏ اللّه لیظلمهم و لکن کانوا أنفسهم یظلمون
(الروم،9).
علی(ع)به عنوان شاگرد مکتب وحی با اثرپذیری از همین آیات است که در وصیت خود ام،ولی در اعمال آن‏ها نظر افکندم و در اخبارشان اندیشه نمودم و در آثارشان به سیر و سیاحت‏ پرداختم،آن‏چنان‏که گویی همچون یکی از آن‏ها شدم.بلکه گویی من به خاطر آن‏چه از تجربیات تاریخ آنان دریافته‏ام با اولین و آخرین آن‏ها عمر کرده‏ام»(سید رضی،نامه‏31).
کمتر قطعه‏ای از سرگذشت‏های تاریخی قرآن است که در آن مشابهتی بین امت‏های گذشته و مخاطبان قرآن به عمل نیاید و نیز از وضعیت پیشینیان به نفع آیندگان بهره‏برداری نگردد.این‏ امر به جهت آن است که در بینش تاریخی قرآن سنت‏های حاکم بر تاریخ،سنت‏هایی قطعی‏ و لا یتغیر است(الأحزاب،62؛الفتح،23؛نیز ر ک:معارف،263)لذا تکرار حوادث گذشته‏ نه به صورت دقیق و جزیی بلکه به نحو کلی و اجمالی-مانند اصول حاکم بر حیات و مرگ‏ تمدن‏ها-برای هر عصر و نسلی،امری کاملا محتمل است.ازاین‏رو،آیات بسیاری در قرآن‏ وجود دارد که وقتی فرازی از تاریخ گذشتگان را بازگو می‏کند،بر سبیل اخطار و انذار اعلام‏ می‏کند که مشابه چنین سرنوشتی در انتظار کافران و معاندان نیز خواهد بود از جمله:
«أفلم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان عاقبة الّذین من قبلهم دمّر اللّه علیهم و للکافرین‏ أمثالها
(محمد،10).
ألم نهلک الأوّلین؛ثمّ نتبعهم الآخرین کذالک نفعل بالمجرمین
(المرسلات،16-18).
فان أعرضوا فقل أنذرتکم صاعقة مثل صاعقة عاد و ثمود
(فصلت،31).
فلمّا آسفونا انتقمنا منهم فأغرقناهم أجمعین؛فجعلناهم سلفا و مثلا للآخرین
(الزخرف،55- 56).
و لقد أهلکنا أشیاعکم فهل من مّدّکر
(القمر،51).
اوج این عبرت‏پذیری در سوره شعراء نمایان است که پس از نقل سرگذشت اقوام هلاک‏شده‏ مخاطب را با فراز:
إنّ فی ذلک لآیة و ما کان أکثرهم مّؤمنین؛و إنّ ربّک لهو العزیز الرّحیم
(ر ک: الشعراء،8-و 9 و 67،68،102،103،120،121،139،140،158،160،174،175،190،191) بدرقه می‏کند و این سوره از عالی‏ترین جلوه‏های گزارش‏های تاریخی قرآن همراه با فلسفه تاریخ‏ و توأم با عبرت‏پذیری است.

-قرآن به عنوان متنی تاریخی نازل نشده،با این وجود منبع متقن اطلاعات متنوعی از تاریخ‏ گذشتگان تا عصر رسالت است.
-روش قرآن در طرح حوادث تاریخی با تاریخ‏نگاری مرسوم بشری،تفاوت‏هایی دارد که اهم‏ آن به قرار زیر است:
1-مدار و محور وقایع تاریخی بر پایه نهضت پیامبران و صالحان.
2-انتخاب و گزارش وقایع تاریخی به صورت گزینشی و برشی.
3-توأم بودن علم تاریخ و فلسفه در قرآن.
4-گزارشگری وقایع تاریخی با تأکید بر عبرت‏پذیری مخاطبان.

علاوه بر قرآن کریم؛
1-انیس،ابراهیم و دیگران،المعجم الوسیط،استانبول،1392 ق.
2-زمخشری،محمود بن عمر،الکشاف،بیروت،1407 ق.
3-زرکشی،محمد بن عبد الله،البرهان فی علوم القرآن،بیروت،1391 ق.
4-سیوطی،جلال الدین،الاتقان فی علوم القرآن،قم،بیدار،1363 ش.
5-سید رضی،محمد بن حسین،نهج البلاغه،به کوشش صبحی صالح،تهران،1415 ق.
6-سید قطب،سید،آفرینش هنری در قرآن،ترجمه محمد مهدی فولادوند،تهران،1359 ش.
78-طبرسی،فضل بن حسن،مجمع البیان،بیروت 1408 ق.
8-طباطبایی،سید محمد حسین،المیزان فی تفسیر القرآن،بیروت،1393 ق.
9-محدثی،جواد،هنر در قلمرو مکتب،بی‏تا،بی‏جا.
101-معارف،مجید،مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی،انتشارات نبأ،1383 ش،بی‏جا.